નાવિક વળતો બોલિયો - ભાલણ

સહુ વાચક મિત્રોને ૫૦૦વર્ષના ભૂતકાળમાં આજે સફર કરાવી છે. આ એ સમય છે જ્યારે ગુજરાતી સાહિત્ય તેની બાળાવસ્થામાં હતું. મુસ્લિમ, મરાઠા શાસકો વચ્ચે પોતાના અસ્તિત્વ ટકાવા ઝઝૂમતુ હતું. એટલું જ નહિ, પોતાના જ દેશના સંસ્કૃત સાહિત્યની ઉપેક્ષાભરી નજર સહન કરતું હતું. એ વખતે સંસ્કૃત સિવાયની અન્ય ભાષા ની બહુ કિંમત ન હતી. જ્યારે ભાષાની જ કિંમત ન હોય તો તેના સાહિત્યને કોણ પૂછે. આમ છતાં આ સમયમાં આપણા ગુજરાતી સાહિત્યને નાકર, ભાલણ, નરસિંહ મહેતા, મીંરા, યશોવિજય, રૈદાસ, પ્રેમાનંદ, પ્રાણનાથ, ઉદયર્ત્ન, શિવાનંદ, મૂળદાસ જેવા અનેક કવિઓએ બળ પુરું પાડ્યું આજે આવા જ પ્રાચીન સાહિત્યકાર ભાલણની એક રચના માણીયે.

આખ્યાનકાર, પદકવિ અને અનુવાદક એવા ભાલણ આખ્યાનને કડવાબદ્ધ રીતે રજૂ કરનાપા પ્રથમ કવિ હતા. 'નળાખ્યાન','જાલંધર-આખ્યાન' વગેરે દસેક નોંધપાત્ર આખ્યાન આપનાર આ કવિએ 'રામબાલચરિત','દશમસ્કંધ' આદિમાં વાત્સલ્ય, શૃંગાર અને કરુણારસનાં અનેક મધુર ભક્તિપદો પણ આપ્યા છે. 'મુગ્ધ રસિકજનો માટે' કવિ બાણની સંદર ગદ્યકૃતિ 'કાદંબરી'ને એટલી જ ક્ષમતાથી રસાવહ પ્રાસાદિક ગુજરાતી કાવ્યકૃતિરૂપે ઉતારીને ભાલણે ઉત્તમ કવિસૂઝનો પરિચય કરાવ્યો છે.

રામ વિશેનું આ પદ છે. તેમાં નાવિકની ભક્તિભાવ ભરેલી ચાલાકીનું વર્ણન છે. શલ્યાની અહલ્યા બનેલી તે જાણીતી કથાનો લાભ લઇને, 'બે પત્નીને શી રીતે પોષું?'- એવી ચતુરાઇ કરતો નાવિક ગંગાજળ લઇને રામનું પગ ધોવાનું પુણ્ય મેળવી લે છે એ પ્રચલીત ઘટના આલેખને આ પદને લોકપ્રિય બનાવ્યું છે. આ વાંચ્યા પછી જો કવિ કાગનું 'પગ ધોવા દો રઘુરાય' યાદ આવે તો થોડી ધીરજ રાખજો. એ પણ ટૂંક સમયમાં સંભળાવિશ.

નાવિક વળતો બોલિયો, સાંભળો માહારા સ્વામઃ

સાથ સહુ   કો    નાવે    બેસો,   નહિ બેસારું રામ.

વાર્તા મેં સાંભળી    છે,    ચરણરેણુની    અપાર;

અહલ્યા તાં થઇ   સ્ત્રી   સહી,  પાષાણ ફીટી નાર

અજીવિકા   માહારી    એહ   છે, જુઓ મન વિવેક;

સ્ત્રી   થાતાં   વાર   ના લાગે, કાષ્ઠ-પાષાણ એક.

આજીવિકા  ભાંગે   મ્હારી, આગે એક સ્ત્રી છે ઘેર;

બે   મળીને   શું    જમે?    શી    કરું    તાં    પર?

હસિને  વિશ્વામિત્ર બોલિયા, ચરણ-રેણે સ્ત્રી થાય;

તે   માટે    ગંગાજલ    લેઇને પખાલો હરિ-પાય.

હસિને   હરિ   હેઠા   બેઠા,   રામ    અશરણ-શર્ણ,

નાવિકે ગંગાજલ   લેઇને,   પખાલ્યા   તાં   ચર્ણ.

(નોંધ - ભાષા ૫૦૦ વર્ષ પહેલાની અપભ્રંશ ગુજરાતી છે. આથી કેટલાક શબ્દોની જોડણી આજે પ્રચલીત છે તે કરતા અલગ કરી છે. રચનાનો મૂળભાવ યથાવત રાખવા તેને સુધારી નથી.)